Պահքի խորհուրդը

Ըստ Հայ եկեղեցու սահմանած կարգի՝ տարվա մեջ նախատեսված է գրեթե 160 պահքի օր, որից 117-ը՝ ծիսական: Պահքի օրեր են յուրաքանչյուր շաբաթվա չորեքշաբթին և ուրբաթը: Բուն Բարեկենդանի երկուշաբթիից մինչև Ավագ ուրբաթ տևում է Մեծ պահքը, որի ժամանակ խորհուրդ է տրվում հրաժարվել կենդանական ծագում ունեցող բոլոր տեսակի կերակուրներից (մսեղեն, կաթնեղեն, ձկնեղեն, ձու), քանզի բուսական կերակուրներ ուտելով «թուլացնում ենք մեր մարմնական ցանկությունները, որպեսզի հոգևոր ցանկություններն առաջ գան, որ մարդը հիշի, որ ինքը մարմնավոր էակ լինելուց բացի, նաև հոգևոր էակ է, որպեսզի հոգևոր էակն ավելի կարևորություն ստանա և մարդն ավելի շատ մտածի հոգևոր սննդի մասին»: Ստեփանոս Օրբելյանն ըստ սնունդ ընդունելու կարգի տարբերում է «երեք տեսակի օրեր՝ պահք, ուտիք և սրա միջինը, որը նավակատիք է կոչվում, քանի որ մարդը երեքից է գոյացել. հոգուց, մարմնից և երկուսի խառնումից՝ անձից: Պահքը հոգու համար է, ուտիքը՝ մարմնի, իսկ նավակատիքը՝ անձի»:
«Ամեն կերակուր բաժանվում է երկու մասի: Մեկը, որ երկրի տարերքից՝ այսինքն, տունկերից և բույսերից է առաջ գալիս, պահոց կերակուր է: Մյուսը կենդանական է և առաջանում է կենդանուց, ինչպիսիք են միսը, կաթը և նման այլ բաները, հանդիսանում են, որպես ուտիքի կերակուր: Պետք է իմանալ և այն, որ պահոց կերակուրը հասարակ է և ամեն օր էլ կարելի է օգտագործել թե՛ պահքի, թե՛ ուտիքի ժամանակ: Պահքն էլ ունի զանազանություն: Առաջինը կոչվում է պահք, երկրորդը՝ սրբապահք, և երրորդը` ծոմապահք: Պահքն այն է, որի ժամանակ պետք է ուտել միայն այն, ինչը պտուղներից և բույսերից է: Իսկ սրբապահքն այն է, որի ժամանակ պահոց կերակուրից որոշ բան զատվում է: Չնայած տունկերից է առաջ գալիս, սակայն պարարտացնում է մարմինը, ինչպիսիք են ձեթը, գինին և նմանօրինակ այլ բաներ: Ծոմապահքի ժամանակ օգտագործվում են միայն հաց և ջուր» (Գրիգոր Տաթևացի):
Հավատավոր մարդու համար պահոց շրջանը մարմնական զսպվածության, աշխարհիկ հաճույքներից հրաժարվելու և աղոթքի միջոցով Աստծուն մերձենալու, Նրա բարեհաճությանն արժանանալու և երբեմնի կորցրած Դրախտը վերագտնելու հնարավորություն է: Այդ մասին է գրում Հովհաննես Երզնկացին. «Առաջին պատվիրանը պահքն է, որ Աստված տվեց Ադամին՝ ասելով. «Բոլոր պտուղներից կեր», սա ուտիքի համար է: «Բայց միայն մեկ պտուղից մի կեր» (Ծննդ. 2:16-17), սա էլ պահքի համար է: Ադամը, քանի որ պահեցողություն չարեց, զրկվեց Դրախտից և չարչարանքների այս աշխարհը ժառանգեց: ՈՒստի, եթե մենք սրբությամբ պահք պահենք, կվերադառնանք Դրախտ՝ մեր հայրենի տունը»:
Իհարկե, պետք է նշել պահքի օգտակարությունը նաև բժշկական տեսանկյունից, մասնավորաբար Մեծ պահքի շրջանում, քանի որ գարնանամուտն առանց կենդանական, ճարպային սննդի անցկացնելը դրական ազդեցություն է թողնում մարդու օրգանիզմի վրա: Սակայն, «երբ պահեցողությունը լինում է նիհարելու և առողջությունը վերականգնելու նպատակով, որքան էլ որ օգտակար լինի, այն կրոնական արժեք չի ներկայացնում» (Շնորհք պատրիարք):
Աստված ասաց. «Ահա ձեզ տվեցի ողջ երկրի վրա տարածված սերմանելի բոլոր բույսերի սերմերը և իրենց մեջ պտուղ սերմանելու սերմ պարունակող բոլոր ծառերը: Դրանք թող ձեզ համար սնունդ լինեն...» (Ծննդ. 1:29): Իսկ երբ Ադամը մեղանչեց, Աստված նրան ու Եվային Դրախտից արտաքսեց, ասելով՝ «Փուշ ու տատասկ թող աճեցնի քեզ համար երկիրը, և դու դաշտային բույսերով սնվես» (Ծննդ.3:18): Սա նշանակում է, որ ի սկզբանե մարդու մարսողական համակարգի ֆիզիոլոգիան նախատեսված էր բուսական սնունդ յուրացնելու համար, այդ համակարգում առկա էին միայն բուսական ծագման օրգանական միացությունները մարսման ենթարկող ֆերմենտներ: Հետևաբար, ցանկացած այլ սնունդ խախտում է մարդու օրգանիզմի բնականոն ֆիզիոլոգիական գործընթացները: Դրախտի այգում մարդը երջանիկ ապրում էր, վայելելով Աստծու ներկայությունն ու բարեհաճությունը, Նրա հետ շփվելու բերկրանքը: Պահքի հոգևոր խորհուրդը հենց այդ երանելի ժամանակներին մոտենալու ցանկությունն է, մարմինը մաքրելով և հոգին ամրացնելով: Ինչպես ասվում է. «Դրա համար էլ չենք տկարանում, այլ թեպետ, մեր այս արտաքին մարդը քայքայվում է, բայց մեր ներքին մարդը նորոգվում է օրըստօրե» (Բ Կորնթ. 4:16):
Պետք է ընդունել, որ էմպիրիկ փորձով հաստատված և դարավոր պատմություն ունեցող ցանկացած ծես, սովորություն կամ ավանդույթ անպայման ունեն իրենց գիտական հիմնավորումը: Փորձենք բացահայտել պահքի շնորհիվ մարդու մարմնական ու հոգևոր բարենորոգման գիտական փաստարկները՝ ընդունելով, որ մարդն արարչագործության արդյունք է և ոչ թե էվոլյուցիայի: Առաջնորդվենք նաև այն համոզմամբ, որ գիտությունն ու կրոնը ոչ թե հակասում, այլ լրացնում են իրար:
Հայտնի է, որ օրգանիզմներին, մթնոլորտի գազերից բացի, անհրաժեշտ է նաև էներգիա, որի մի մասը պահեստավորված է ԱԵՖ-ի` ադենոզինեռֆոսֆորական թթվի մակրոէներգիական կապերում: ԱԵՖ-ը օրգանիզմում ընթացող բոլոր գործընթացների համար անհրաժեշտ էներգիայի ունիվերսալ աղբյուր է, ինչպես էլեկտրական հոսանքը` մեր կենցաղում: Օրգանիզմի սննդառության արդյունքում սննդարար նյութերից անջատվող էներգիան կուտակվում է այդ բարդ օրգանական միացության քիմիական կապերում: Սակայն ԱԵՖ-ի քիմիական կապերում պարունակվող էներգիան շատ քիչ է այն էներգիայի համեմատությամբ, որ օրգանիզմին անհրաժեշտ է դրսից ստացված ինֆորմացիան կենտրոնական նյարդային համակարգին հասցնելու, այն մշակելու, համապատասխան որոշում ընդունելու և օրգանիզմի կենսական պրոցեսները արտաքին միջավայրին համապատասխան կարգավորելու համար, ինչպես նաև մտածողությունը, հույզերը ապահովելու համար: Դեռևս հին արևելյան փիլիսոփաները նշում էին, որ մթնոլորտում կա ինչ-որ մի բան, որն անհրաժեշտ է օրգանիզմի կենսագործունեության համար և որը նպաստում է առողջությանը: Նրանք պնդում էին, որ օդը հագեցած է կենսական էներգիայով, որը հիմնարար ունիվերսալ էներգիա է: Արևելքի իմաստունները համարում էին, որ այդ էներգիան մարդուն կյանք է ներարկում:
Մեր տատիկները ևս գիտեին մթնոլորտում գտնվող այդ սնուցող էներգիայի մասին: Վատ ուտող կամ չուտող երեխաներին նրանք չէին ստիպում՝ ասելով, որ նրանք «հոգով» են զորանում, դրա տակ հասկանալով շրջապատի ինչ-որ աներևույթ մի բան: Դրա տակ կարելի է հասկանալ իոնացված և գրգռված ատոմների էներգիան, արևի ճառագայթային էներգիան, բնական ռադիոակտիվ ֆոնի իոնացնող ճառագայթումը և այլն: Էներգիայի բոլոր այս տեսակները շրջապատում ավելի շատ են, քան օրգանիզմում, նրանք անհրաժեշտ են օրգանիզմին, կարող են օգտագործվել նրա կողմից և նորից վերադարձվել միջավայր:
Դեռևս հին արևելյան բժիշկները մաշկը համարում էին մարդու օրգանիզմը Տիեզերքի հետ կապող օղակ: Օրգանիզմն ընդունում է տիեզերական ճառագայթումը, որի քվանտները, միանալով նյութափոխանակության ներքին էներգիայի հետ, պայմանավորում են օրգանիզմի ամբողջ էներգիական բազան:
Գիտական հետագա ուսումնասիրությունները պարզեցին, որ մաշկի մակերեսից սկիզբ են առնում օվալաձև կամ կլոր կտրվածքով բարակ պատերով մանրադիտակային խողովակներ, որոնք լցված են շրջանառություն կատարող հեղուկով և ծառայում են մթնոլորտից էլեկտրոններ որսալու համար: Խողովակների այդ համակարգը հայտնի է որպես ասեղնաբուժության` ակուպունկտուրայի համակարգ: Այն օրգանիզմում կատարում է պոմպի դեր, որը մաշկի մակերեսի կենսաբանական ակտիվ կետերից էլեկտրոնները «մղում է» դեպի «օգտագործման» վայր՝ ներքին օրգաններ և գործողության մեջ է դնում օրգանիզմի բոլոր քիմիական ռեակցիաները: Տարբեր պատճառներով այդ խողովակները կարող են խցանվել, ինչի պատճառով խանգարվում կամ դժվարանում է մթնոլորտից այդ «կենսական էներգիայի» թափանցումը օրգանիզմ: Այդ խողովակների խցանման տարբեր պատճառների թվում է նաև սխալ սննդակարգը: Ոչ բնականոն՝ ճարպոտ կենդանական սնունդը խցանում է այդ կետերը, խոչընդոտելով մթնոլորտի միջոցով իրականացվող օրգանիզմի և Տիեզերքի կապը, դադարում է մթնոլորտից օրգանիզմ թափանցող կենսարար տարրերի մուտքը օրգանիզմ: Արդյունքում՝ օրգանիզմում հրահրվում են այս կամ այն օրգանի ախտաբանական տարբեր զարգացումներ: Ասեղնաբուժության մեթոդով, հատուկ սնամեջ բարակ ասեղներով բացում են մաշկից դեպի տվյալ օրգան տանող խողովակի մուտքը՝ վերականգնելով կենարար էներգիայի շրջանառությունը: Սակայն այդ խողովակները բնական ճանապարհով կարող են մաքրվել պահեցողությամբ:
Այսպիսով, պահքը, մասնավորապես Մեծ պահոց շրջանը, օրգանիզմը մաքրելու և Տիեզերքի հետ մարդու կապը վերահաստատելու բացառիկ հնարավորություն է:
Բացի դրանից պահեցողությունը նպաստում է նաև մարդու հոգևոր աճին ու զորացմանը: Պահեցողության հոգևոր իմաստի ու կարևորության մասին շատ խոսել են սուրբ հայրերը: Հովհան Ոսկեբերանը մեկնաբանելով պահքի խորհուրդը՝ գրում է. «...Ցանկանում եմ, որպեսզի դուք, մաքրելով ձեր հոգիները, հրաժեշտ տաք զվարճանքներին և ամեն տեսակի անժուժկալություններին՝ գրկաբաց ընդունելով բոլոր օրհնությունների մորը՝ ողջախոհությանը, և բոլոր առաքինությունների ուսուցչուհուն՝ պահքին, որպեսզի դուք էլ բավականություն և մեծ հաճույք ստանաք, և պահքն էլ ձեզ համապատասխան սպեղանու արժանացնի: Բժիշկները, երբ մտադրվում են դեղամիջոց տալ նրանց, ովքեր ցանկանում են մաքրվել նեխած ու փչացած հյութերից, պատվիրում են ձեռնպահ մնալ սովորական կերակուրից, որպեսզի այն արգելք չհանդիսանա դեղամիջոցի ներգործության համար: Առավել ևս, մենք, պատրաստվելով ընդունել այս հոգևոր դեղամիջոցը, այսինքն՝ այն օգտակարությունը, որ առաջանում է պահեցողությունից, պետք է ժուժկալությամբ մաքրենք մեր միտքը և թեթևացնենք մեր անձը, որպեսզի անժուժկալությամբ աղտոտված պահեցողությունը չդառնա մեզ համար անօգուտ ու անպտուղ: Պահքը հոգու սնունդ է: Եվ ինչպես մարմնավոր կերակուրը պարարտացնում է մարմինը, այնպես էլ պահքն ամրացնում է հոգին, հաղորդ է անում նրան թեթև թռիչքի, ընդունակ է դարձնում վեր բարձրանալու և երկնայինը խորհելու՝ բարձրացնելով վեր այս կյանքի հաճույքներից և քաղցրություններից: Քանի որ հարբեցողությունն ու որկրամոլությունը ծանրացնում են մեր միտքը և մարմինը՝ գերության մատնելով հոգին»:
Եկեղեցին հիշեցնում է, որ պահքի ժամանակ (և առհասարակ) բացի սննդի նկատմամբ ժուժկալությունից, կան նաև բաներ, որոնցից յուրաքանչյուր անհատ, յուրաքանչյուր քրիստոնյա պետք է հնարավորինս հեռու մնա և հրաժարվի: Եկեղեցին հորդորում է.
l հրաժարվել լեզվի «հիվանդություններից»` ստախոսությունից, հայհոյանքից, շատախոսությունից և ամեն տեսակի լեզվական արատներից, որոնք դեմ են մարդկային արժանապատվությանը և պղծում են մարդուն, քանի որ «Ոչ թե` ինչ որ բերանով է մտնում, այն է պղծում մարդուն, այլ ինչ որ ելնում է բերանից` այն է պղծում մարդուն» (Մատթ. 15:11):
l Հրաժարվել գանգատներից, տրտունջներից, նախանձից, հպարտությունից (այսինքն` պահքը չպետք է դառնա հպարտանալու և ամբարտավանալու միջոց, որ տե՛ս, ես պահք եմ պահում, իսկ նա չի պահում: Սրա մասին Պողոս առաքյալը գրում է. «Ով ուտում է, թող չարհամարհի նրան, որ չի ուտում, իսկ ով չի ուտում, թող չդատի նրան, ով ուտում է» ¥Հռոմ. 14:3)
l Հրաժարվել նենգություններից, դառն ու հուսահատ արտահայտություններից, որոնք մեռցնում են մեր հոգեկան կենսունակությունը և վնասակար մանրէի նման վարակում նաև մեր շրջապատը: Պետք է հրաժարվել վիճաբանություններից, կռվազանություններից, որոնք խանգարում են մեր և մեր շուրջ եղողների խաղաղությունը:
l Հեռու վանել մեզնից եսասիրությունը և միշտ մեր եսասեր տրամադրությունները մասնավոր ճիգով զոհելով, առհասարակ մարդկանց հանդեպ լցված լինել բարյացակամությամբ և բազմաթիվ այլ կերպերով արտահայտել մեր բարյացակամությունը յուրաքանչյուր մարդու հանդեպ` հաճախ զրկելով մեզ մեր փոքր առավելություններից և իրավունքներից:
Այս ժխտական թելադրությունների կողքին կան նաև այլ հորդորներ. «Պետք է հատկապես է՛լ ավելի զորացնենք պահքի սխրանքը` այն ավարտելով աղոթքի ջանասիրությամբ, կատարելով մեղքերի ընդհանրական և անկեղծ խոստովանություն, բարի գործեր, առատաձեռն ողորմություններ, ցուցաբերելով հանդարտություն, հեզություն և ամեն տեսակի առաքինություններ, որպեսզի նմանօրինակ բարի գործերով արժանանանք հասնելու Տիրոջ Հարությանը և բերկրելու Նրա առատաձեռնությամբ» (Սուրբ Հովհան Ոսկեբերանի հորդորական խոսքը Քառասնօրյա Սուրբ Պահքի վերաբերյալ): Այս հորդորներին հետևելու դրական ազդեցության մասին է վկայում տիբեթցի 65-ամյա հոգևորական Սահաջ Մահարաջը, որը սնունդ չի ընդունել ուղիղ մեկ տարի: Ամեն օր նա բավարարվել է միայն մի քանի բաժակ գոլ ջրով: Անհավանական է, բայց դրա վկաները բժիշկներն են, որ այդ ամբողջ ընթացքում հետևում էին նրան: «Երբ մտքերը ընթանում են ճիշտ հունով, մարդը չի զգում ո՛չ սով, ո՛չ ծարավ, ո՛չ շոգ, ո՛չ ցուրտ»: Իր ֆենոմենը այսպես է բացատրում Մահարաջը:
Հին Հունաստանի փիլիսոփաները համարում էին, որ մարդը փոքր Տիեզերք է` Միկրոկոսմոս, ընդունելով, որ այն իր բնույթով ստեղծված է մեծ Տիեզերքի` Մակրոկոսմոսի նմանությամբ: Մարդու և Տիեզերքի միջև գործում է հակադարձ կապի սկզբունքը` ստեղծելով ինքնակարգավորվող համակարգ: Այդ համակարգի որևէ օղակում էներգիական խախտումը անմիջապես զգացվում է նրա բոլոր մակարդակներում: Տիեզերքը ենթարկված է որոշակի կարգուկանոնի: Այն բարեհաճ է մարդկանց նկատմամբ, բայց և անտարբեր չէ մեր գիտակցության մեջ ծագած մտքերի նկատմամբ: Ըստ Հովհաննես Դավթյանի հիմնարար դաշտի տեսության, մեր ուղեղում ծագող կամ մեր արտահայտած ցանկացած միտք ակնթարթային արագությամբ դառնում է այդ դաշտի սեփականությունը: Այսինքն` մարդկային միտքը հոգեկան (հոգևոր) էներգիայի տարատեսակ է, որի ճառագայթումը ձևավորում է Երկրի հզոր ոլորտներից մեկը` մտքի ոլորտը կամ նոոսֆերան: Այդ հզոր էներգիան կարող է լինել կործանարար կամ ստեղծարար: Այն կարող է խցանել տարածությունը կամ այն լցնել գեղեցկությամբ: Հոգևոր և բարձր մշակույթ կրող մարդիկ իրենց լուսավոր, հրաշալի մտքերով շրջապատ են ուղարկում դրական ազդանշաններ, որոնք մաքրում են այն և նպաստում են մարդ-բնություն հարաբերության ներդաշնակեցմանը: Մյուս կողմից, կործանարար են անմաքուր ու չար մտքերը, որոնցով հիմա խճողված են Երկիրը և նրան շրջապատող տարածությունը: Այդ մտքերը նոոսֆերայում միավորվելով առաջացնում են բացասական մտքերի հսկայական կուտակումներ բացասական էներգիայով (նեկրոսֆերա), որը ավերելու ունակություն ունի: Այդ բացասական էներգիան ելքեր է փնտրում և դրսևորվում է բազմաթիվ տարերային աղետներով` երկրաշարժ, փոթորիկ, ջրհեղեղ և այլն: Ներկայումս մարդկությանը պատուհասած համաշխարհային աղետների քանակից և ուժից կարելի է պարզորոշ դատել ժամանակակից մարդու մտածողության որակի մասին: Այսպիսով, աշխարհի բարեկեցությունը կախված է այն բանից, թե ինչ վիճակում է մարդկության համընդհանուր գիտակցությունը: Ճանաչելով մեր մտքերի ստեղծագործական, արարչագործական ուժը և յուրացնելով հոգևոր զարգացման համընդհանուր օրենքները` մարդկությունը կարող է լուծել աշխարհն առողջացնելու իր առջև կանգնած կարևորագույն խնդիրը: «Բավական չէ դեռ սեփական խոկում և խորհրդածություններ ունենալ: Պետք է, որ վերջինները լինեն մաքուր, վեհ, արդար: Քանզի մեր նկարագիրն այլ բան չէ, եթե ոչ գումարը մեր մտածումների: Անհատի և ազգի ճակատագիրը բնորոշվում և դարբնվում է այդ մտածումներով: Հսկի՛ր մտածումներիդ մաքրության և վսեմության վրա: Հաճախ «քաղհանի ենթարկիր մտքերդ, զտի՛ր: Ամեն մտածում, հենց որ տեղ գրավեց գլխիդ մեջ, պիտի ձգտի արտահայտվել»,- հորդորում է Գարեգին Նժդեհը:
Միայն մարմնի և նրա ֆիզիոլոգիայի ուղղությամբ մարդու գիտակցության կողմնորոշումը սահմանում է կյանքի այնպիսի արժեքներ, որոնք հանգեցնում են միայն նյութական պահանջմունքների (հարստության, հեղինակության, պաշտոնի, բնության նկատմամբ սպառողական վերաբերմունքի, բնական հարստությունների սպառման) բավարարման և մարդուն զրկում են վեհ նպատակներից: Մարդիկ սկսում են պայքարել անցողիկ արժեքների համար, ինչը ծնում է բնության ու մարդկային էության դեգրադացիա: Որքան մեծ է նյութապաշտների թիվը, այնքան տվյալ ազգը ենթակա է վատասերումի, տկարացման ու քայքայման, իսկ «իրական հոգևոր արժեքը մեր օզոնային շերտն է, այդ պատճառով էլ մարդկանց բարոյական արժեքը անհրաժեշտ է չափել նրանց վարքագծով ու գործերով, այլ ոչ թե մասնագիտությամբ,- գրում է ակադեմիկոս Ն. Ա. Աղաջանյանը և ավելացնում,- աշխարհը կառավարվում է մտքով: Հոգևոր ուժը ավելի հզոր է, քան ցանկացած նյութականը, իսկ բարոյական սխրանքը ավելի բարձր է, քան ֆիզիկականը: Հոգևոր առումով և բարոյապես սնանկ երկրում մարդիկ չեն կարող երջանիկ և նյութապես հարուստ լինել»: Բացի դրանից, հոգևոր սնանկությունը առաջ է բերում նաև մարմնական հիվանդություններ: «Այնտեղ, ուր ազգն ընկնում է իր պատմական արժեքների բարձրությունից, հայտնվում է անկումի շրջանում, և նրա ոգին խանգարվում է բարոյական հիվանդությամբ» (Գ. Նժդեհ):
Ահա այս մտքերին հետևելով կարելի է ասել, որ պահքի այս շրջանը մեզ բացառիկ հնարավորություն է տալիս «քաղհանի ենթարկելու մեր մտքերը, մեր երկրի բանականության ոլորտը՝ նոոսֆերան, բարի ու դրական տեղեկույթով լցնելու, Տիեզերական ձգողականության օրենքով երկնային՝ Աստվածային լույսը դեպի մեզ բերելու համար: Այդժամ «ո՛չ սով, ո՛չ ծարավ, ո՛չ շոգ, ո՛չ ցուրտ» կարող են մեզ վախեցնել: «Նինվեացիներն էլ ծոմապահությամբ բեկանեցին Տիրոջ վճիռը՝ ստիպելով ծոմ պահել ոչ միայն մարդկանց, այլև անբան անասուններին, և այսկերպ հեռանալով բոլոր չար գործերից՝ արժանացան Տիեզերքի Արարչի մարդասիրությանը» (Հովն. 3:7):
Այսինքն, պահեցողության շրջանը հոգևոր միջավայրը մաքրելու և աշխարհը ավելի բարի դարձնելու հնարավորություն է տալիս մարդուն: Դա նաև հնարավորություն է Աստծո հետ մեր հարաբերությունները նորոգելու, նրան ավելի մոտենալու համար: ՈՒստի պահեցողությունից պետք է անբաժան լինեն նաև հարատև աղոթքն ու Սուրբ գրքի ընթերցանությունը, որոնք և ստեղծում են այն հիմնական պայմանները, որտեղ Աստծո բուժիչ և քավիչ զորությունն է գործում: Ամեն:

Մարիետա ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

Մեկնաբանություններ